Zachowek to instytucja prawa spadkowego służąca ochronie interesów najbliższych członków rodziny zmarłego przed krzywdzącymi ich skutkami dokonanych przez niego rozrządzeń.
Uprawnieni do zachowku
Uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Koniecznym jest zatem ustalenie kręgu spadkobierców ustawowych. W praktyce uprawnionymi do zachowku mogą być jednocześnie tylko zstępni oraz małżonek albo małżonek oraz rodzice spadkodawcy.
Warto także nadmienić, iż osobie uprawnionej przysługuje roszczenie z tytułu zachowku, o ile nie otrzymała ona należnej kwoty bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.
Wysokość zachowku
Co do zasady zachowek wynosi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jeżeli natomiast uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, to zachowek wynosi dwie trzecie wartości tegoż udziału spadkowego.
Przykład: Jeżeli spadkodawczyni pozostawiłaby małżonka i dwóch pełnoletnich synów, to każdy z nich dziedziczyłby z ustawy w częściach równych, po 1/3 spadku. Jeśli natomiast zmarła zapisałaby cały majątek w testamencie osobie trzeciej, to każdemu z nich przysługiwałby zachowek w wysokości 1/6 wartości spadku.
Obliczanie zachowku
Pierwszą czynnością niezbędną przy obliczaniu zachowku jest określenie udziału spadkowego. Przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Następnie należy ustalić tzw. substrat zachowku, który obejmuje czystą wartość spadku powiększoną o wartość dokonanych darowizn i zapisów windykacyjnych (z pewnymi wyjątkami) oraz o fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie, jak i mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę. Czystą wartość spadku oblicza się natomiast przez odjęcie od aktywów spadku wartości długów spadkowych. Warto jednak pamiętać, iż przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń.
Doliczeniu podlegają darowizny dokonane przez spadkodawcę zarówno na rzecz osób uprawnionych do zachowku, innych osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, jak i osób obcych. Od tej zasady są jednak pewne wyjątki. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się bowiem do spadku:
- drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych,
- darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku,
- darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych – przy obliczaniu zachowku dla zstępnych (nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego),
- darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem małżeństwa – przy obliczaniu zachowku dla małżonka.
Wydziedziczenie
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.
Termin przedawnienia
Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem lat 5 od dnia ogłoszenia testamentu bądź od dnia otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy.