W każdej sprawie o rozwód Sąd obowiązany jest do wszechstronnego wyjaśnienia, jakie były przyczyny rozkładu pożycia małżonków, czyli jakie okoliczności doprowadziły do powstania tego rozkładu. Ustalenie tych okoliczności jest kluczowe dla rozstrzygnięcia, czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia. Przyczyn rozwodu może być wiele, nie ma też żadnego zamkniętego katalogu tychże przyczyn.

Mając jednak na uwadze dotychczasowe orzecznictwo sądowe, można wywnioskować, iż do najczęstszych przyczyn rozwodu należą:

• Zdrada małżeńska

Zgodnie z art. 23 kro Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli.

W wyroku z dnia 16 września 1999 r., II CKN 486/98, Sąd Najwyższy uznał, że dochowanie wierności, która stosownie do art. 23 kro jest jednym z obowiązków każdego z małżonków, nie polega jedynie na utrzymywaniu stosunków płciowych przez małżonków tylko ze sobą i powstrzymywaniu się od kontaktów seksualnych z innymi osobami. Naruszeniem obowiązku wierności jest także takie zachowanie się małżonka, które sprawia pozory naruszenia tego obowiązku. W szczególności jest nim zachowanie się małżonka wobec osoby trzeciej wskazujące na nawiązanie między nimi więzi erotyczno-emocjonalnej, mogące nasuwać podejrzenie zdrady małżeńskiej lub inny sposób wykraczający poza granice postępowania zakreślone powszechnie przyjętymi normami obyczajowości i przyzwoitości.

Należy pamiętać, iż zdrada małżeńska nie musi być fizyczna, może również przybrać formę wyłącznie emocjonalną.

• Różnica światopoglądów i charakterów

Zasadnicza różnica charakterów i światopoglądów stron w kwestiach politycznych, społecznych, religijnych oraz wychowania dzieci może stanowić przyczynę zupełnego i trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego. Należy jednak pamiętać, iż sama różnica charakterów nie może stanowić o winie za rozkład tegoż pożycia, jeżeli nie objawia się w agresywnym, lekceważącym czy poniżającym drugiego z małżonków zachowaniu[i]. Różnica charakterów jest jedną z najczęstszych przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego wskazywanych w pozwach, zwłaszcza gdy małżonkowie wnoszą o orzeczenie rozwodu bez orzekania o winie.

• Przemoc fizyczna i psychiczna

Kolejną z częstszych przyczyn rozwodu jest agresja wobec współmałżonka i rodziny. Do zawinionego rozkładu pożycia małżeńskiego w wyniku stosowania przemocy może dojść nie tylko w przypadku agresji fizycznej. Przemocą jest także dręczenie psychiczne, wykorzystywanie seksualne, czy ekonomiczne. Agresywny stosunek do małżonka może wyrażać się przede wszystkim w zniewagach słownych, zniesławianiu, poniżaniu godności osobistej i naruszaniu nietykalności osobistej. Istotnym jest, iż nawet jednorazowy postępek małżonka wyrażający się w ciężkim znieważeniu, zniesławieniu, poniżeniu godności osobistej czy pobiciu może w określonych okolicznościach stać się przyczyną rozkładu pożycia[ii].

• Opuszczenie małżonka

Nieusprawiedliwiony poważnymi względami wyjazd jednego z małżonków do innej miejscowości z zamiarem stałego w niej pobytu nie tylko nie pociąga za sobą obowiązku wyjazdu drugiego małżonka, ale może być uznany za zawinione jego opuszczenie; taką nieusprawiedliwioną zmianą miejsca zamieszkania, posiadającą znamiona zawinionego opuszczenia drugiego małżonka, może być wyjazd męża wywołany chęcią założenia prywatnego przedsiębiorstwa handlowego i osiągania w ten sposób większych dochodów[iii].

• Nieróbstwo

W orzeczeniu z dnia9 marca 1956 r. (sygnatura akt IV CR 36/55) Sąd Najwyższy wskazał, iż takie zachowanie się małżonka, który będąc zdolny do pracy, bez dostatecznego usprawiedliwienia nie pracuje wcale lub pracuje w stopniu wysoce niedostatecznym, może być uznane za ważny powód rozkładu pożycia małżeńskiego, choćby małżonek ten dostarczał dostatecznych środków na utrzymanie rodziny z innych źródeł, np. z uprawiania spekulacji, ze stałych darów rodziny, z nagromadzonych uprzednio dużych zasobów, lub choćby sytuacja materialna rodziny (np. w związku z wysokimi dochodami drugiego małżonka) nie wymagała przyczyniania się tego małżonka do utrzymania rodziny. Takie zachowanie się małżonka będzie z reguły ważnym powodem rozkładu pożycia, o ile drugi małżonek na niewłaściwość tego zachowania zwrócił uwagę i domagał się jego zmiany.

• Bezpłodność

Bezpłodność uznaje się za niezawinioną przyczynę rozkładu pożycia. Należy jednak pamiętać, że posiadanie dzieci jest jednym z celów związku małżeńskiego i małżonek ma prawo oczekiwać, że drugi małżonek, jeśli po jego stronie zachodzą przeszkody do posiadania potomstwa, podda się leczeniu mającemu na celu usunięcie tych przeszkód. Żądanie w tym przedmiocie małżonka musi się jednak mieścić w granicach rozsądku życiowego i nie może iść tak daleko, aby przekształciło się w wymaganie od współmałżonka poświęcenia własnego zdrowia w imię ewentualnego posiadania dziecka[iv].

• Przeszłość małżonka

W literaturze i orzecznictwie przyjmuje się, iż co do zasady powodem rozkładu pożycia mogą być tylko te zachowania i zaniechania małżonków, które miały miejsce po zawarciu związku małżeńskiego. Zasada ta nie ma jednak zastosowania wówczas, gdy nieetyczne zachowanie się jednego małżonka z okresu przedmałżeńskiego zostało przez niego zatajone przed drugim małżonkiem, a po późniejszym ujawnieniu miało wpływ na rozkład pożycia.

• Niewłaściwe zachowanie w stosunku do członków rodziny

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 13 września 1950 r., C 335/50, NP 1951/11, wskazał, iż niewłaściwe zachowanie się jednego z małżonków wobec matki drugiego małżonka, przejawiające się w znieważaniu jej i biciu, a tym bardziej w nastawaniu na jej życie, może stanowić przyczynę trwałego rozkładu pożycia stron, zawinioną przez stronę dopuszczającą się takiego zachowania.

• Nielojalność wobec małżonka

Zawinioną przyczyną rozkładu pożycia może być także zachowanie będące wynikiem rażącego braku lojalności wobec drugiego małżonka.

• Alkoholizm i inne uzależnienia

Nałogowy alkoholizm, narkomania, czy hazard to również częste przyczyny powstania trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżeńskiego. W orzecznictwie wskazuje się, że ze względu na drastyczność zachowywania się małżonka uzależnionego od alkoholu nie można wymagać od współmałżonka – w płaszczyźnie prawa – dalszego z nim pożycia, bo sprzeciwia się temu dobro rodziny, w szczególności dobro małoletnich dzieci stron.

[i] Zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1999r., II CKN 512/98.

[ii] Zob. Krzemiński Zdzisław, Komentarz do niektórych przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, [w:] Rozwód. Praktyczny komentarz, orzecznictwo, piśmiennictwo, wzory pism, wyd. V, teza 29 do art. 56.

[iii] Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 1951r., C 1003/51.

[iv] Zob. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1959 r., 2 CR 74/59.